İzmir, antik çağlardan günümüze dek birçok medeniyete ev sahipliği yapmış, Akdeniz’in en kadim liman kentlerinden biridir. Tarih boyunca ticaret, kültür ve sanatın kesişim noktasında yer alan bu kent; sadece coğrafi konumuyla değil, sahip olduğu çok katmanlı yapısıyla da dikkat çeker. Homeros’un “gök kubbenin altındaki en güzel kent” olarak tanımladığı, Herodot’un “yeryüzündeki en güzel gökyüzü ve iklim” diye övdüğü, Aristo’nun Büyük İskender’e “görmezsen eksik kalırsın” dediği İzmir; Roma İmparatorları Gordian ve Gallienus’un bastırdığı paralarda “Küçük Asya’nın başkenti” olarak nitelendirilmiştir. Levant’ın İncisi, Asya’nın Mücevheri, Küçük Paris gibi sıfatlarla anılan kent, farklı dönemlerde hem Doğu hem Batı dünyasında hayranlık uyandırmıştır (Köksoy, 2009, s.29). Bu derin tarihsel anlatının en canlı mekânsal izdüşümlerinden biri ise hiç kuşkusuz, yaklaşık 2500 yıllık geçmişiyle Tarihi Kemeraltı Çarşısı’dır.
Kemeraltı’nın tarihsel kökleri antik çağa kadar uzanır. Antik Smyrna Agorası’ndan başlayarak Osmanlı’nın hanları, bedestenleri ve arastalarıyla şekillenen bu alan, modern dönemle birlikte farklı kültürlerin, inançların ve zanaatların iç içe geçtiği özgün bir yapıya kavuşmuştur. 17. yüzyıldan itibaren İzmir’in uluslararası ticaretteki öneminin artmasıyla birlikte çarşı, yalnızca bir alışveriş yeri değil; aynı zamanda sosyal, kültürel ve hatta diplomatik ilişkilerin kurulduğu bir buluşma noktası hâline gelmiştir. Yahudi, Ermeni, Rum ve Levanten cemaatlerin mimari, ticari ve kültürel izleriyle zenginleşen Kemeraltı, bu çok kültürlü dokusunu büyük ölçüde koruyarak günümüze ulaşabilmiş nadir kent alanlarından biridir (Güvenç, 2011; Özgönül, 2015).
Yaklaşık 270 hektarlık bir alana yayılan Kemeraltı, dünyanın en büyük açık hava çarşılarından biri olarak kabul edilir. 2015 yılı verilerine göre Kemeraltı; 230’dan fazla iş kolunu barındıran, 800.000’i aşkın ürün çeşidinin yer aldığı, 10.000’i aşkın işyerinin faaliyet gösterdiği bir ticaret merkezidir. Zanaatkârları, sanatçıları, gastronomisi ve tarihi yapılarıyla İzmir’in sosyal ve kültürel belleğini oluşturan en güçlü alanlardan biri olmayı sürdürmektedir (İzmir Ekonomi Üniversitesi, 2021, s.4).
Kemeraltı, sıradan bir ticaret merkezi değil; kent belleğinin, toplumsal hafızanın ve kültürel çeşitliliğin canlı bir yansımasıdır. Zaman içerisinde fiziki ve sosyal birçok dönüşüme uğrayan Kemeraltı’nda, bir asrı aşkın süredir ayakta kalmayı başaran bazı işletmeler, İzmir’in tarihine tanıklık etmiş, sadece birer ticari mekân değil, aynı zamanda kentin hafızasında kök salmış kültürel yapılardır. Her biri, hem kendi kuşakları hem de müşterileriyle birlikte Kemeraltı’nın canlı yapısına katkıda bulunmuş, kentin kimliğini biçimlendirmiştir. Aşağıda, Kemeraltı’nın tarihsel ve kültürel sürekliliğine tanıklık eden bu köklü işletmelere yakından bakılacaktır.
Şekerci Ali Galip (1884)
Kemeraltı’nın en eski işletmelerinden biri olan Şekerci Ali Galip, 1884 yılında kurulmuştur. 1901’de tescillenen işletme, Rum ve Ermeni ustaların tekelindeki şekercilik sanatını öğrenen Ali Galip Efendi tarafından kurulmuştur. Ali Galip Efendi’nin yeğeni Mehmet Irmak, 1938 yılında İzmir Enternasyonel Fuarı’na katılarak, tamamen şekerden imal ettiği, aşağıda da fotoğrafı yer alan İzmir’in sembolü Saat Kulesi’nin Şekerci Ali Galip standında sergileyerek büyük beğeni kazanmış ve Şekercibaşı unvanını almıştır. Supangle, akide şekeri gibi ürünleriyle bilinen marka, beş kuşaktır çarşının hafızasında yer almaktadır. Sadece Kemeraltı’nın değil, Türkiye’nin en eski işletmelerinden biri olan Şekerci Ali Galip, 100 yılı aşkın bir süredir Türk Şekerciliğini ve lokumunu en iyi şekilde temsil etmeyi sürdürmektedir.
As Optik (1905)
1905 yılında Kemal Uluer tarafından kurulan As Optik, saat ve gözlük sektöründe hizmet vermektedir. Milli Kütüphane Caddesinde bulunan optikçi kuruluşundan bu yana üç kuşaktır aynı aile tarafından işletilmektedir.
Çorbacı İsmet Usta (1912)
1912 yılında Mehmet Usta tarafından kurulan işletme, günümüzde üçüncü kuşak tarafından yönetilmektedir. Geleneksel çorba kültürünü yaşatan mekânlardan birisidir.
Yavuz Kitabevi (1913)
1913 yılında Hüsnü ve Fahrettin Bey kardeşler tarafından kurulan Yavuz Kitabevi, Atatürk’ün aileye “Kitapcı” soyadını vermesiyle de bilinmektedir. Kırtasiye ve kitapçılık alanında faaliyet gösteren işletme, bugün de aynı iş kolunda devam etmekte, eğitim ve entelektüel kültürün Kemeraltı’ndaki en önemli temsilcilerindendir.
Kahvecioğlu Kahve (1921)
Yusuf Aydoğan tarafından kurulan Kahvecioğlu Kahve, Kemeraltı’nın köklü kahve markalarındandır. Geleneksel kahve üretimi ve satışı yapmaktadır. Günümüzde de aynı alanda faaliyetlerine devam etmektedir.
Manisalı Gıda (1885 – Kemeraltı’na geçiş 1922)
1885 yılında Hacı Ahmet Efendi tarafından Manisa’da kurulan işletme, 1922’den itibaren Kemeraltı’nda faaliyet göstermeye başlamıştır. Cumhuriyet yıllarında Ziya Ahmet Manisalı yönetiminde büyüyerek fabrikalaşmış, Balkanlar’a kadar ulaşan bir üretim ağı kurmuştur. Günümüzde de aynı iş kolunda devam etmektedir.
Borg Kuyumculuk (1922)
Malta’dan İzmir’e göç eden Borg ailesi tarafından 1922 yılında kurulan Borg Kuyumculuk, Kemeraltı’nın en köklü kuyumcularındandır. Kuruluşundan itibaren aynı aile tarafından işletilen marka, bugün de kuyumculuk alanındaki faaliyetlerine devam etmektedir.
Camcı Mefruşat (1923)
29 Ekim 1923 tarihinde, yani Cumhuriyet’in ilan edildiği gün Mustafa Camcı tarafından kurulan Camcı Mefruşat, hem sembolik bir tarih hem de modern Türkiye’nin simgesel başlangıcı açısından dikkate değerdir. Günümüzde hâlâ faaliyet göstermesi, bu mekânın kültürel süreklilik ve zamanla bütünleşme ekseninde taşıdığı değerleri ortaya koyar.
Nacar Saatçilik (1923)
Abacıoğlu Han’da faaliyet gösteren Nacar Saatçilik, 1923 yılında Balkan göçmeni Abdülkadir Eriği tarafından kurulmuştur. Aile, memleketleri olan Yunanistan’ın Florina kentinde de saatçilikle uğraşmıştır. Bugün üçüncü kuşak tarafından sürdürülen işletme; saat tamiri, toptan ve perakende saat satışı yapmaktadır. Pek çok İzmirli’nin ilk saati bu dükkândan alınmıştır.
Madran Gömlek (1923)
Madran ailesi tarafından kurulan bu işletme, 1923’ten itibaren gömlek üretimi ve satışı alanında faaliyet göstermektedir. Aile mesleği olarak kuşaktan kuşağa aktarılan bu işletme, Kemeraltı’nda tekstil sektörünün köklü temsilcilerindendir. Bugün de varlığını korumaktadır.
Hamza Rüstem Fotoğrafçılık (1925)
Girit göçmeni Hamza Rüstem tarafından 1925’te kurulan bu fotoğraf stüdyosu, İzmir’in ilk Müslüman Türk fotoğrafçısı olarak kabul edilen kurucusuyla beraber bölgenin kültürel ve sosyal hafızasında özel bir yer tutar. Giritli gençlere fotoğrafçılık öğretmesi ve İzmir ile İstanbul Fotoğrafçılar Odası’nın kuruluşunda öncü rolüyle, hem eğitim hem de mesleki organizasyon alanında iz bırakmıştır. Günümüzde de faaliyet göstererek hem tarihi hem çağdaş fotoğrafçılık geleneklerini bir arada sürdürmektedir.
Dal Manifatura (1925)
1925 yılında Hamza Dal tarafından kurulan işletme, manifatura sektöründe faaliyet göstermektedir. Kemeraltı’nda kumaşçılığın önemli temsilcilerindendir ve faaliyetini günümüzde de sürdürmektedir.
Kurukahveci Hüseyin Efendi (1926)
Osman Efendi tarafından “Rio Kahve” adıyla 1926 yılında kurulan işletme, daha sonra “Hüseyin Efendi” markasıyla kahve üretimi ve satışını sürdürmüştür. İzmir’in geleneksel kahve kültüründe önemli bir yeri olan işletme, özellikle yerel kahve çeşitleri ve öğütme teknikleriyle tanınmaktadır. Günümüzde de aynı iş kolunda devam etmektedir.
Kazmirci Erkek Giyim (1927)
Pertev Susup tarafından 1927 yılında kurulan işletme, başlangıçta limonata satışıyla ticarete başlamış, zamanla manifatura ve erkek giyim sektörüne evrilmiştir. Bugün hâlâ aynı alanda hizmet veren Kazmirci Erkek Giyim, Kemeraltı’nın erkek modasında ve günlük giyiminde önemli bir yere sahiptir. Geleneksel kumaş ve tasarım anlayışıyla modern kesimleri birleştirerek devam etmektedir.
Ankara Gıda Pazarı (1928)
Hamdi Özkanlı tarafından kurulan işletme, başlangıçta bakkal olarak faaliyet göstermiş olup günümüzde şarküteri alanında hizmet vermektedir. Kemeraltı’nın gıda perakendeciliğinde köklü esnaflarından biri olan Ankara Gıda Pazarı, yerel lezzetlerin ve taze ürünlerin tedarik edildiği önemli merkezlerden biri olarak varlığını sürdürmektedir.
Emin Ticaret – Tenekeci Sakıp Taş (1929)
1929 yılında Mehmet Emin Taş tarafından kurulan işletme, geleneksel tenekecilik mesleğini sürdüren nadir yerlerden biridir. Havra Sokağı’nda faaliyet gösteren Tenekeci Sakıp Taş, el işçiliği ve zanaatkârlıkla üretim yaparak Kemeraltı’nın zanaatkâr kimliğinin canlı tutulmasına katkı sağlar. Günümüzde de geleneksel yöntemlerle üretimini sürdürmektedir.
Palombo Ticaret (1930)
Binyamin Palombo tarafından kurulan Palombo Ticaret, Kemeraltı’nın Yahudi cemaatine mensup en eski esnaf temsilcilerindendir. İş hayatına komisyonculuk, kuru meyve ve havyar satışıyla başlamış, günümüzde ise sadece balık yumurtası ticaretiyle faaliyetlerini sürdürmektedir. Aile, hem ticari hem sosyal anlamda Kemeraltı’nın çok kültürlü yapısına önemli katkılar sağlamış, cemaat içindeki dayanışmayı ve ticari geleneği korumuştur.
Fikri Eron Tuhafiye (1930)
Fikri Eron tarafından kurulan tuhafiye işletmesi, ilerleyen yıllarda Eron ve Habif ailelerinin ortaklığıyla faaliyetlerini sürdürmüş; bugün de aynı sektörde hizmet vermeye devam etmektedir. Kemeraltı’nın geleneksel perakende ticaretinde önemli bir yer tutar. Ürün çeşitliliği ve müşteri bağlılığı ile uzun yıllardır çarşının ticari yüzlerinden biridir.
Kutucuoğlu Bijuteri (1931)
Hasan Kutucuoğlu tarafından kurulan işletme, kurulduğu günden beri bijuteri sektöründe faaliyet göstermektedir. Kemeraltı’nın süs eşyası ve takı alanında önemli temsilcilerinden biri olan Kutucuoğlu Bijuteri, hem yerel müşteriler hem de turistik ziyaretçiler tarafından tercih edilmektedir. Geleneksel el işçiliğini modern tasarımlarla birleştirerek ürün gamını güncellemektedir.
Üner Moda (1933)
Hasan Hilmi Özer tarafından kurulan Üner Moda, terzilik ve gömlek üretimiyle başladığı ticari hayatına bugün gelinlik tasarımı ve satışı ile devam etmektedir. Moda sektöründeki evrimiyle dikkat çeken işletme, özellikle özel günlerde tercih edilen özgün tasarımları ve kaliteli işçiliği ile tanınmaktadır. Kuşaklar boyunca aktarılan aile mesleği olarak varlığını sürdürmektedir.
Kemeraltı Tarihi çarşı, yıllar içinde yerelden ulusala ve hatta uluslararası düzeyde tanınan birçok markaya ev sahipliği yapmıştır. Zanaatkârları ve sanatçılarıyla birlikte Kemeraltı, her İzmirli’nin hafızasında iz bırakmış, aidiyet duygusunu besleyen eşsiz bir kent mekânı olmayı sürdürmektedir.
