Sıbyan mektepleri, Osmanlı Devleti’nin eğitim serüveninin en naif basamağını oluşturan, çocuklara okuryazarlık ve dinî bilgiler kazandırmayı amaçlayan kurumlardı. Devlet-i Aliyye’nin mâzisindeki bu mütevazı mekânlar, bir devrin mâsumiyetini ve sabrını âdeta zamana mühürlemiştir. Orada, henüz dünyanın nasıl bir yer olduğunu keşfetmeye hazırlanan küçük gözler, harflerle tanışır, kelimelerle büyür ve dönemi kuşatan o ruhu soluyarak, zamanın nabzını tutmayı öğrenirdi. Camilerin gölgesinde yükselen bu küçük yapılar, her bir köşesine sinmiş maneviyat ve sükûnetle, çocuklara yalnızca okumayı değil; âdâb-ı muâşereti, zihnin terbiye edilmesini de öğretirdi. Şimdi, taş duvarların ardında saklı kalmış bu sıbyan mekteplerinden biri olan Hacı Turan Kapan Sıbyan Mektebi’nin kapısını aralayacağız.
Urla’nın tarihî dokusuna ışık tutan nadide eserlerden biri olan Hacı Turan Kapan Sıbyan Mektebi, Osmanlı’dan günümüze ulaşan kıymetli bir miras olarak karşımıza çıkar. Kaynaklardaki bilgilere göre, aynı sokakta yer alan Kapan Camii ile birlikte 16. yüzyılda inşa edildiği düşünülmektedir. Osmanlı mimarisinin sade ve işlevsel anlayışını yansıtan bu sıbyan mektebi, taş ile ahşabın zarif bir uyumla birleştiği, kare planlı ve iki katlı bir yapıdır. Üzerini örten kubbesi, mekâna hem zarafet hem de etkileyici bir akustik kazandırır. Dört cepheye açılan pencereler, gün ışığından cömertçe istifade etmeye olanak tanıyarak mekâna aydınlık ve ferah bir atmosfer sağlar.
Zamanla özgün işlevini yitiren bu sıbyan mektebi, Cumhuriyet’in ilk yıllarında tapuya “ev” olarak kaydedilerek özelleştirilmiştir. Yirminci yüzyılın ikinci yarısına dek konut olarak kullanılan yapı, ilerleyen dönemde atıl duruma düşmüş ve yıpranmaya maruz kalmıştır. Nihayet 2005 yılında, Prof. Dr. Tevfik Balcıoğlu tarafından satın alınıp projelendirilerek yeniden hayat bulma sürecine girmiştir.
Anıtlar Kurulu’nun gözetiminde yürütülen titiz restorasyon çalışmaları, yapının özgün mimari unsurlarını muhafaza ederek modern altyapının eklenmesini mümkün kılmıştır. 2016 yılında tamamlanan restorasyonun ardından, 21 Ekim 2017 tarihinde Sıbyan Mektebi, “Urla Tasarım Kütüphanesi” olarak yeniden doğmuştur. Aynı yıl, İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından düzenlenen “Tarihe Saygı Yerel Koruma Ödülleri” kapsamında Osmanlı Sıbyan Mektebi başlığı altında “Özgün İşlevin Değiştirildiği Esaslı Onarım” kategorisinde ödüle layık görülmüştür.
Böylece, vaktiyle kalem tutmayı, okuryazarlığı keşfetmek üzere varlığını sürdüren bu tarihî mekân, bugün hem çocuklara hem de yetişkinlere ev sahipliği yapan bir tasarım kütüphanesine dönüşmüştür. Bu yönüyle, tarihî kimliğini çağdaş yaklaşımlarla harmanlayan yapı, geçmişin öyküsünü sabit bir anlatı yerine; sürekli yorumlanan ve müzakereye açık bir hafıza süreci olarak inceleme imkânı sunar.
